İlk kadın öğretim üyesi: Laura Bassi

Voltaire 1744 yılında “Newton’u yetiştirmiş olsa bile, İngiltere Bilimler Akademisi yerine Bologna Akademisine üye olmak isterdim çünkü Laura Bassi orada” demiştir.

2020 verilerine göre ABD’de tüm öğretim üyelerinin yüzde 42,5’i kadınken, bu oran AB’de 41,3. Sadece profesörler ele alındığında ise ABD’de yüzde 32,5’ini ve AB’de yüzde 20,8’ini kadınlar oluşturuyor. Türkiye’de ise bu oranlar sırasıyla 45,0 ve 32,5(1).

Sayılara bakıldığında kadınlar geride gibi görünse de kadınların öğretim üyesi olabilmesinin sadece 250 yıllık bir geçmişi olduğu düşünülürse, hiç de küçümsenmeyecek bir ilerleme olduğu söylenebilir. Daha önce yazmıştım ilk kez 1678 yılında Lucrezia Cornaro Piscopia doktorasını tamamlamıştı(2). Bunun bir çığır açması beklenirken, işler beklenildiği gibi gitmedi ve Piscopia’nın ardından, Avrupa’da kadınların doktora yapmasına uzun süre izin verilmedi. Aradan 54 yıl geçtikten sonra 1732’de Laura Bassi, İtalya’da Bologna Üniversitesi’nden fizik doktorası alarak doktora yapan ikinci kadın oldu ama resmen akademik kadroya atanabilmesi için daha 44 yıl beklemesi gerekecekti.

En iyisi en baştan anlatmaya başlayayım: Laura Maria Caterina Bassi 1711 yılında İtalya’nın Bologna kentinde zengin bir ailenin kızı olarak doğar. Evde birçok bilim dalında özel dersler alarak yetişse de esas ilgisi Newton fiziğinedir. Bilgi birikiminin dikkat çekmesi üzerine 1732 yılında jüri önünde tez savunmasına çıkarak Piscopia’dan elli dört yıl sonra doktora derecesi alan ikinci kadın bilimci olur ve Bologna Bilimler Akademisine kabul edilir. Ancak cinsiyetinden dolayı hakları sınırlıdır; akademi de oy hakkı olmadığı gibi, düzenli ders vermesi de engellenir ve Bassi 44 yıl boyunca arada sırada seminer vermekten öteye gidemez. Ancak kendisi bir yandan okumaya ve öğrenmeye devam ederken, diğer yandan evinde özel dersler verir ve 1738 yılında evlendiği, kendisi de öğretim üyesi olan eşiyle birlikte yine evlerinde deneylerini sürdürürler. Laura Bassi neredeyse her yıl akademide yeni bir tez sunumu yaparak, akademiyi zorlamaya devam eder(3). Bu arada tüm kıtada tanınırlığı artmaktadır. Öyle ki, Voltaire 1744 yılında “Newton’u yetiştirmiş olsa bile, İngiltere Bilimler Akademisi yerine Bologna Akademisine üye olmak isterdim çünkü Laura Bassi orada” demiştir(4).

1745 yılında, sonradan Papa XIV. Benedict olacak olan Lambertini üst düzey akademisyenlerden oluşacak bir tartışma ve günümüzdeki popüler ismiyle “bilim kurulu” kurmak ister. Grubun 25 kişiden oluşmasını düşünmektedir. Elbette ilk akla gelen isimlerden birisi Bassi olsa da grubun içinden bile buna karşı çıkanlar olur. Sonunda, yine mücadeleyle, Bassi tek kadın üye olarak gruba girer.

1772 yılında Bologna Üniversitesi deneysel fizik bölümü başkanı Paulo Balbi ölür. Bassi’nin eşi de uzunca bir süredir Balbi’nin asistanıdır ancak Bassi bu pozisyon için en uygun kişinin kendisi olduğunu düşünmektedir(3). Yine bir mücadele döneminin sonunda 1776 yılında Laura Bassi deneysel fizik bölümünün başına geçerek bir ilki gerçekleştirir. Kocası da onun asistanlığını üstlenir(5). Laura Bassi iki yıl sonra yaşamını yitirir.

Laura Bassi kariyeri boyunca eğitimde cinsiyet eşitliği için sürekli mücadele etmiş ve akademik alanda kadınların maruz kaldığı ayrımcılığa karşı büyük bir mücadelenin öncülüğünü yapmıştır(3). Onun sayesinde Bologna Üniversitesi, sonradan Avrupa’nın en ilerici üniversitesi olarak nitelendirilmiştir(5).

Ölümünden sonra anısına üniversiteye heykeli yapılmış, Venüs gezegenindeki bir kratere, Bologna’daki bir liseye ve bir sokağa adı verilmiştir(6).

Lucrezia Piscopia ile beraber Laura Bassi, kadın mücadelesinin özel bir alanının, akademide kadın mücadelesinin simge isimleridir. Bilinmeleri ve unutturulmamaları gerekir.

(1)https://www.yok.gov.tr/Sayfalar/Haberler/2021/turk-universitelerindeki-kadin-profesor-orani-avrupa-ortalamasini-gecti.aspx

(2)Piscopia hakkında daha önce yazmıştım: https://gazetemanifesto.com/2020/prof-dr-izge-gunal-yazdi-lucrezia-piscopia-327503/

(3)https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya-forum/2018/11/25/dunya-forum-laura-bassi-tarihteki-ilk-kadin-profesor

(4)http://www.projectcontinua.org/laura-bassi/

(5)https://scientificwomen.net/women/bassi-laura-13

(6)https://www.milliyet.com.tr/egitim/laura-bassi-avrupanin-ilk-kadin-profesoru-6159510